Για μια κοινωνία των 3/3.

Η ιδεολογική επαναπροσέγγιση των κινημάτων, φαντάζει σήμερα ως η μόνη πολιτική διέξοδος από τη κοινωνική κρίση που μαστίζει την εποχή μας. Προσπαθώντας να αξιολογήσουμε το παρόν, θα δοκιμάσουμε να κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στο παρελθόν, επιχειρώντας να προτείνουμε λύσεις για την κοινωνία του μέλλοντος, την κοινωνία των 3/3.
Μήτρα των επαναστατικών – αντιπολιτευτικών ομάδων που έδρασαν στις αρχές του 19ου αιώνα, αναμφισβήτητα, αποτελεί η Γαλλική Επανάσταση του 1789. Τα γεγονότα της εποχής εκείνης, δημιούργησαν πρότυπα πολιτικών ρήξεων και ανατροπών, τα οποία επέδρασαν καταλυτικά στο σύνολο της παγκόσμιας πολιτικής όπως αυτή έχει εξελιχθεί μέχρι και σήμερα. Με κοινωνικούς όρους ταξινομώντας τις διάφορες αντιπολιτευτικές τάσεις που αναπτύχθηκαν αυτή τη περίοδο, διαπιστώνουμε πως οι κυριότερες ήταν τρεις:
Η Φιλελεύθερη (με σημερινούς Ελληνικούς όρους στο χώρο αυτό τοποθετείται η ΝΔ). Αντιπροσώπευε τους μεγαλοαστούς και τους φιλελεύθερους αριστοκράτες. Το πολιτικό ιδεώδες τους ήταν μια συνταγματική μοναρχία κατά τα βρετανικά πρότυπα, δηλαδή με ένα ολιγαρχικό κοινοβουλευτικό σύστημα βασιζόμενο στην ιδιοκτησία. Θεμελιώδης αξία του πολιτικού φιλελευθερισμού αποτελούσε η κυβέρνηση με βάση τη συναίνεση. Η έννοια του φιλελευθερισμού ήταν στενά συνδεδεμένη με την έννοια της δημοκρατίας, αν και οι περισσότεροι φιλελεύθεροι προτιμούσαν ένα δημοφιλή μονάρχη με περιορισμένες εξουσίες και αίσθηση του δικαίου ως έναν σταθεροποιητικό παράγοντα. Οι φιλελεύθεροι υποστήριζαν πάνω από όλα την ισχύ του νόμου, τις συνταγματικές διαδικασίες, τη θρησκευτική ανεκτικότητα, τη διάκριση των εξουσιών, τις ατομικές και συλλογικές ελευθερίες και ευρύτερα τα ατομικά δικαιώματα του ανθρώπου, το σεβασμό των οποίων αξίωνε τόσο από το κράτος όσο και από τους πολίτες. Ήταν αντίθετοι σε κάθε είδους προνόμια του βασιλιά, της αριστοκρατίας και της εκκλησίας. Έδιναν μεγάλη σημασία στην ιδιοκτησία, την οποία θεωρούσαν πρωταρχική πηγή όχι μόνο της οικονομικής και κοινωνικής ευημερίας αλλά και της υπεύθυνης κρίσης και πολιτικής συμπεριφοράς. Ο οικονομικός φιλελευθερισμός υποστήριζε την ελευθερία στο εμπόριο και τις οικονομικές δραστηριότητες των ατόμων και ήταν αντίθετος στην παρέμβαση του κράτους στη λειτουργία της ελεύθερης αγοράς. Ο στόχος του ήταν διττός: αφενός η κατάργηση των κάθε είδους οικονομικών φραγμών μεταξύ των χωρών και στο εσωτερικό της κάθε χώρας και αφετέρου η αντίδραση σε κάθε μορφή συλλογικής οργάνωσης των εργατών και των τεχνιτών, από τις παλιές συντεχνίες μέχρι τις συνδικαλιστικές οργανώσεις. Η φυσική πατρίδα του φιλελευθερισμού ήταν η Αγγλία. Εκεί δημιουργήθηκε μια παράδοση φιλελεύθερης οικονομικής και πολιτικής σκέψης με κορυφαίους διανοητές και φιλόσοφους, όπως ο Adam Smith και ο David Ricardo στο χώρο της οικονομίας ή ο John Stuart Mill στο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας. Ο Mill ήταν υπέρμαχος ενός ανεκτικού και ισορροπημένου φιλελευθερισμού και έθεσε τις θεωρητικές βάσεις για την ισοτιμία των δύο φύλων.
Η ριζοσπαστική – δημοκρατική (με σημερινούς Ελληνικούς όρους στο χώρο αυτό τοποθετείται το ΠΑΣΟΚ). Αντιπροσώπευε τους μικροαστούς και τα δυσαρεστημένα τμήματα των διανοουμένων και των μικροεπιχειρηματιών. Πηγή έμπνευσης για τους ριζοσπάστες – δημοκράτες, αποτέλεσε η επανάσταση του 1792 και πολιτικό τους ιδεώδες μια δημοκρατία με κοινωνικό χαρακτήρα και στοιχεία κράτους πρόνοιας, η οποία αντιστοιχεί εν μέρει στο σύνταγμα των Ιακωβίνων του 1793. Κύριοι στόχοι της Γαλλικής Επανάστασης αλλά και των επαναστατικών κινημάτων του 1820, 1830, 1848, ήταν ο περιορισμός των προνομίων της αριστοκρατίας, η ανατροπή της απόλυτης μοναρχίας, και ο αγώνας υπέρ των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη. Οι φιλελεύθεροι αστοί όμως, ότι διεκδικούσαν για τους εαυτούς τους δεν το αναγνώριζαν ως δικαίωμα άλλων, κατώτερων κοινωνικά τάξεων. Ενώ συνέβαλαν στη μείωση των προνομίων της απολυταρχίας και της αριστοκρατίας και έθεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης δημοκρατίας δεν ήταν διατεθειμένοι να δεχθούν εξισωτικά σχήματα και καθολικό δικαίωμα ψηφοφορίας. Οι προθέσεις τους έγιναν φανερές ιδιαίτερα κατά τις επαναστάσεις του 1848, όταν οι εργατικές τάξεις αξίωσαν ισότιμη πολιτική συμμετοχή και κοινοβουλευτική εκπροσώπηση. Αυτή την αναντιστοιχία μεταξύ λόγων και πράξεων προσπάθησαν να εκφράσουν και να καλύψουν, οι ριζοσπάστες δημοκράτες, αγωνιζόμενοι για καθολική ψηφοφορία, εδραίωση πραγματικά αντιπροσωπευτικών θεσμών, κοινωνική και πολιτική δικαιοσύνη. Το κίνημα των Χαρτιστών για την εγκαθίδρυση ενός δημοκρατικού κοινοβουλευτικού συστήματος που αναπτύχθηκε στην Αγγλία το 1834, μπορεί να θεωρηθεί γόνος του αγώνα των ριζοσπαστών. Ο ¨Χάρτης του Λαού¨ ήταν ένα κείμενο που υπογράφηκε από εκατομμύρια Βρετανούς και περιελάμβανε έξι αιτήματα: καθολική ανδρική ψηφοφορία, μυστική ψηφοφορία, κατάργηση των περιουσιακών προϋποθέσεων για την ιδιότητα του πολίτη, ετήσιες βουλευτικές εκλογές, μισθοδοσία στα μέλη της Βουλής των Κοινοτήτων και ίσες εκλογικά περιφέρειες. Τα αιτήματα των δημοκρατικών ριζοσπαστών, αναμφίβολα καλλιέργησαν το έδαφος για την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής ιδέας, αν και η ιδεολογική τους αφετηρία και προσέγγιση ήταν διαφορετική. Έπρεπε βέβαια να περιμένουν πάνω από μισό αιώνα για να δικαιωθούν έστω και ως προς ένα μέρος των διεκδικήσεων τους.
Η σοσιαλιστική (με σημερινούς Ελληνικούς όρους στο χώρο αυτό τοποθετείται μέρος του ΚΚΕ και του ΣΥΡΙΖΑ). Αντιπροσώπευε κυρίως την νέα εργατική βιομηχανική τάξη. Οι απάνθρωπες και αλλοτριωτικές συνθήκες εργασίας στα εργοστάσια, η υψηλή θνησιμότητα και η κλονισμένη υγεία, οι άθλιοι όροι διαβίωσης, η ανυπαρξία κοινωνικής ασφάλισης και η ευρύτερη κοινωνική και πολιτική απαξίωση και υποβάθμιση συνέθεταν το πλαίσιο ζωής των βιομηχανικών εργατών. Ο σοσιαλισμός προσέφερε στην εργατική τάξη μια σοβαρή προοπτική βελτίωσης της θέσης της και το όραμα οικοδόμησης μιας δικαιότερης κοινωνίας. Οι ιστορικές ρίζες του σοσιαλισμού ανάγονται στον Αγγλικό Εμφύλιο Πόλεμο (1642 – 1652) και συγκεκριμένα στο ριζοσπαστικό κίνημα των Diggers (Σκαπανέων). Στους μεταγενέστερους προπομπούς του σοσιαλισμού συγκαταλέγονται ο Μπαμπέφ – ιδρυτής της επαναστατικής επιτροπής ΄΄Συνωμοσία των Ίσων΄΄ - ο οποίος έδρασε την περίοδο του Διευθυντηρίου κατά την διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης, ο Βρετανός μεταρρυθμιστής Όουεν και οι Γάλλοι ουτοπιστές Φουριέ και Σαιν Σιμόν. Η σύγχρονη εκδοχή του σοσιαλισμού εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1820 και συνδέθηκε με τα ποικίλα και συχνά αντίρροπα ρεύματα του γαλλικού κοινωνικού-πολιτικού ριζοσπαστισμού των μέσων του 19ου αιώνα, με το στοχασμό μιας περιορισμένης ομάδας Γερμανών φιλοσόφων και ακτιβιστών. Το κίνημα των Χαριστών βοήθησε να ενσωματωθεί στο φάσμα των σοσιαλιστικών ιδεών η δημοκρατία, η κοινωνική ισότητα, η εργατική αλληλεγγύη, συμπληρώνοντας την ιδέα της συλλογικής κατοχής των μέσων παραγωγής και των αγαθών. Όμως κατά κύριο λόγο ο σοσιαλισμός ως κοσμοθεωρία είναι αποτέλεσμα της συγγραφικής δραστηριότητας των Γερμανών φιλοσόφων Κάρολου Μάρξ (1818 – 1883) και Φρίντριχ Ένγκελς (1820 -1895) και έχει χρονική αφετηρία τη δημοσίευση του Κουμμουνιστικού Μανιφέστου στο Λονδίνο το 1948. Σύμφωνα με τους Μάρξ και Έγκελς η υλική βάση, δηλαδή οι οικονομικές συνθήκες, καθορίζπυν την ανάπτυξη του κράτους και της κοινωνίας. Πρόκειται για την υποδομή κάθε κοινωνίας πάνω στην οποία αναπτύσσεται η πολιτική, δικαιακή, πολιτισμική και θρησκευτική συνείδηση των ανθρώπων κάθε εποχής. Η ιστορική πορεία της ανθρωπότητας καθορίζεται από την αλλαγή των παραγωγικών σχέσεων, δηλαδή της ιδιοκτησίας και των μέσων παραγωγής. Η ιστορία είναι μια εξελικτική διαδικασία σύμφωνα με την οποία ο καπιταλισμός διαδέχεται τη φεουδαρχία και καταλύεται από το σοσιαλισμό μέσω της επανάστασης. Η αυτοδιάλυση του κράτους, η πραγματοποίηση μιας αταξικής κοινωνίας χωρίς ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και ο σχεδιασμός της παραγωγής σύμφωνα με την αρχή ΄΄ο καθένας σύμφωνα με τις ικανότητές του και τις ανάγκες του΄΄ θεωρούνταν ως κατάληξη μιας ιστορικής αναγκαιότητας, η οποία , ωστόσο, καθοριζόταν από τη ταξική συνειδητοποίηση, τους πολιτικο-κοινωνικούς αγώνες και την επαναστατική δυναμική της εργατικής τάξης και των συνοδοιπόρων της.
Σήμερα όλοι γνωρίζουμε πως είναι ανεκτίμητη η αξία των αρχών της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Βιώνουμε όμως μια κατάσταση όπου κυριαρχεί η ύφεση της βιομηχανικής παραγωγής, τα χαμηλά ημερομίσθια, η ανεργία, η εξαθλίωση του αγροτικού κόσμου και των εργατών, οι υψηλές τιμές των τροφίμων και η γενικευμένη πια κοινωνική δυσαρέσκεια.
Αναπόφευκτα λοιπόν απαιτούνται πολιτικές πρωτοβουλίες που θα μας βγάλουν από την ιδεολογική παθητικότητα και που θα μας κάνουν να σκεφτούμε αυτόνομα και να κατακτήσουμε μέσω μιας σκληρής ατομικής προσπάθειας αναζήτησης, αμφιβολιών και συγκρούσεων, τις νέες αξίες που θα αντικαταστήσουν την τυφλή πίστη στις ‘’θαυματουργικές αρετές’’ ευφυολογημάτων ιδεολογικού κομματικού προσηλυτισμού.
Αν αναγνωρίζοντας τα επιτεύγματα της καπιταλιστικής οικονομίας επιχειρήσουμε να φέρουμε τη συζήτηση στη σφαίρα της ελευθερίας του ατόμου, μιας πλήρους ελευθερίας που θα βοηθούσε τον άνθρωπο να γίνει υπεύθυνος πολίτης μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε με ποιους πολιτικούς όρους οφείλουμε να χτίσουμε τη κοινωνία του μέλλοντος.
Βιώνουμε μία αριστερά που αδυνατεί να εμπνεύσει και να κινητοποιήσει, εγκλωβισμένη σε παρελθόντα αναλυτικά σχήματα, σε δογματισμούς και παρωχημένες δοξασίες, που πλέον δεν μπορεί να αποτελέσει όχημα για το μέλλον.
Η διαμόρφωση της νέας πολιτικής ατζέντας προϋποθέτει την ανακάλυψη εκ νέου, ή την επανασύνδεσή μας, με βασικές αρχές της φιλελεύθερης σκέψης, όπως την αυτονομία του προσώπου και τον πλουραλισμό, την επιλογή και την ατομική υπευθυνότητα, την διανοητική ελευθερία, τον αντι-ουτοπισμό, τον θεμελιώδη ρόλο των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων, τις αγορές ως αποκεντρωμένες μορφές κοινωνικής οργάνωσης.
Παράλληλα οφείλουμε να ανατρέξουμε σε μία μακρά παράδοση της σοσιαλιστικής σκέψης, γνήσια ατομοκεντρική και αντικρατικιστική. Μία παράδοση ριζοσπαστική και αντιγραφειοκρατική, που ελάχιστα κοινά έχει με τον συγκεντρωτισμό και τις διαχειριστικές και κολεκτιβιστικές λογικές της παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας των δεκαετιών του ΄60 και του ΄70.
Η αλληλεγγύη και η κοινωνική διάσταση της συνεργασίας, η βούληση για μεταρρύθμιση και η χειραφέτηση του ατόμου και της κοινωνίας (κοινωνία των πολιτών), είναι στοιχεία της σοσιαλιστικής σκέψης που πρέπει να διατηρηθούν και να συμβάλουν με την σειρά τους, στην ανανέωση του σύγχρονου φιλελευθερισμού. Η σύνθεση των δύο παραδόσεων, της φιλελεύθερης και της σοσιαλιστικής, μπορεί και πρέπει να οδηγήσει στη «συνεννόηση σοσιαλιστών και φιλελεύθερων», μία συνεννόηση που στις μέρες μας φαντάζει, ολοένα και περισσότερο μονόδρομος για την επιτυχή υπεράσπιση των ανοικτών κοινωνιών απέναντι στην μισαλλοδοξία, τον ανορθολογισμό και τον επιθετικό κοινοτισμό.
Μία συνεννόηση που μπορεί να μας επιτρέψει να πραγματοποιήσουμε σημαντικά βήματα προς περισσότερη δημοκρατία, κάτι που δεν αρέσει καθόλου στους εχθρούς των ανοικτών κοινωνιών.
Η διαδικασία αυτή μπορεί να έχει αποτέλεσμα και να οδηγήσει πραγματικά σε μια λύτρωση, αποκαθιστώντας άμεσα την κοινωνική δικαιοσύνη, μόνον αν η συνεργασία επιτευχθεί στη βάση της κοινωνίας και εκφραστεί μέσα από έναν καινούργιο πολιτικό σχηματισμό κατ΄ απαίτηση της, παρακάμπτοντας τα παραδοσιακά κόμματα και τις κραυγές των εκπροσώπων του σημερινού συστήματος, πολιτικών και μη.
Η τελευταία οικονομική κρίση καθώς και τα τεράστια προβλήματα κοινωνικής συνοχής, αποδεικνύουν την εγγενή αστάθεια και τα αδιέξοδα του νεοφιλελευθερισμού. Ο νεοφιλελευθερισμός απέτυχε, αποδεικνύοντας την αδυναμία του να διαχειριστεί την παγκοσμιοποίηση προς όφελος των ανθρώπων. Αλλά και η κρατικά διευθυνόμενη οικονομία είναι ένας τρόπος διαχείρισης που ανήκει οριστικά στο παρελθόν.
Η λύση βρίσκεται στην κοινωνική αναβάπτιση του φιλελευθερισμού, το ρεύμα δηλαδή εκείνο που απορρίπτει τον κρατισμό, επιμένει στο αίτημα της ισότητας, ορίζοντας εκ΄ νέου το αίτημα της ελευθερίας.
Πλέον γνωρίζουμε πως η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία μόνον φιλελεύθερη μπορεί να είναι. Η μόνη ελπίδα επιβίωσης ενός αξιόπιστου κοινωνικού κινήματος για τον σημερινό κόσμο, είναι η ανάδειξη ενός «σοσιαλισμού των ελευθεριών», που τοποθετείται ενάντια σε όλες τις μορφές του αυταρχισμού, του σχεδιοποιημένου και κρατικοποιημένου σοσιαλισμού. Πρόκειται για έναν σοσιαλισμό ο οποίος συνδέεται με τις φιλελεύθερες ιδέες του 18ου αιώνα, αυτές που τελικά οδήγησαν και στην Γαλλική Επανάσταση.
Αν θέλουμε επιτέλους μια κοινωνία των 3/3, οφείλουμε και πρέπει να καταλάβουμε, πως η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία μόνον φιλελεύθερη μπορεί να είναι.